De zorg staat onder druk en vraagt om vernieuwing. Hoe kunnen we de langdurige GGZ en het sociaal domein anders inrichten? Deze interviewreeks biedt inspiratie en inzicht in de thema’s, uitdagingen en oplossingen.
De Kraaipan Oase in Amsterdam laat zien hoe een door bewoners met hun families gerunde community succesvol bijdraagt aan herstel en zelfredzaamheid voor mensen met een psychische kwetsbaarheid. Wat maakt dit project succesvol, en hoe kan het model elders worden toegepast?
Over de Kraaipan Oase
De Kraaipan Oase biedt in Amsterdam een thuis aan mensen met een verhoogde kwetsbaarheid voor psychose. De woonvoorziening bestaat uit tien appartementen in een historisch schoolgebouw en 25 zelfstandige woningen in de buurt. De bewoners worden begeleid door een team van vijf persoonlijk begeleiders van Cordaan, waarmee de Kraaipan Oase een samenwerkingsovereenkomst heeft. De Kraaipan Oase is ontwikkeld door familie van bewoners, die deze ook bestuurt en grotendeels zelf belast is met de uitvoering. Hiernaast maken enkele buurtbewoners als gast gebruik van het activiteitenaanbod en zij ontvangen desgewenst ook persoonlijke begeleiding. De woonvoorziening is opgezet door familieleden van bewoners, die ook het beheer voeren en grotendeels verantwoordelijk zijn voor de uitvoering. Deze betrokkenheid zorgt voor een sterk gemeenschapsgevoel en meer eigen regie.
Betrokkenheid en doorzettingsvermogen
Bij binnenkomst word ik ontvangen door Bart, bewoner, community coördinator en bestuursadviseur namens de bewoners. Hij brengt mij naar de gemeenschappelijke ruimte. Daar ontmoet ik Mirjam van Dootingh, moeder van een bewoner en voorzitter van het bestuur van de Kraaipan Oase. Naast haar rol hier, is Mirjam actief als familie-ervaringsdeskundige en adviseur familiebeleid bij GGZ InGeest. Ook is ze bestuurder bij Caring Communities, gericht op het ontwikkelen van woonvoorzieningen in zelfbeheer van mensen met een ernstige psychische aandoening en hun naasten, gemodelleerd naar de Kraaipan Oase. Tot slot zet ze zich onder andere in voor de oprichting van een Herstelacademie in Amsterdam.
Mirjam vertelt over de uitdagingen bij het opzetten van nieuwe initiatieven. Een voorbeeld is haar idee voor een vorm van dagbesteding c.q. herstelacademie op een tuinpark, waar mensen met een psychische kwetsbaarheid en ervaringsdeskundigen een centrale rol hebben. Dat echt van hén is. Het is nog niet gelukt om een zorgaanbieder te vinden die de dagelijkse exploitatie op zich wil nemen. Het concept van zelfregie blijkt vaak ook lastig te realiseren, omdat organisaties het, met alle goede bedoelingen, toch vaak overnemen van de doelgroep en het dan meer geïnstitutionaliseerd wordt.
Tijdens haar tijd bij een zorgorganisatie merkte Mirjam dat enthousiasme van bestuurder en directie over deze vorm van woonvoorzieningen vaak strandt op uitvoeringsniveau. Het vereist doorzettingsvermogen en steun van mensen die echt in het initiatief geloven om het te realiseren. Vooral bij afwijkende concepten is het lastig om de juiste financiële en organisatorische steun te vinden. Betrokkenheid en doorzettingsvermogen zijn essentieel.
(Mirjam van Dootingh. Foto door: Ben Zwanink)
Succes ontstaan Kraaipan Oase
Wat maakte de Kraaipan Oase dan wel succesvol? Het begon in 2005 toen een groep ouders, verbonden aan Ypsilon, een passend woonconcept voor hun kinderen met schizofrenie wilden creëren, uit onvrede met het bestaande aanbod. Zelfbeheer door familie en bewoners werd gezien als essentieel.
Na drie jaar overleg met woningcorporaties en de gemeente Amsterdam werd een overeenkomst bereikt. Vier woningcorporaties werden verhuurders. Bewoners huren tegen een betaalbare prijs met een toeslag voor de gemeenschappelijke ruimte. Het initiatief begon met één woning en is in vijftien jaar gegroeid tot 25 woningen en een schoolgebouw met tien appartementen, wat beheersbaar bleef dankzij het geleidelijke groeimodel. Sinds enkele jaren levert de gemeente structurele subsidie voor de coördinatie en het collectief.
Succesfactoren Kraaipan Oase
Tien jaar geleden raakte Mirjam betrokken bij Kraaipan Oase toen haar zoon daar kwam wonen. Kort daarna trad ze toe tot het bestuur. Ze ziet de bestuurlijke achtergrond van enkele naasten en de betrokkenheid van een jongere generatie familieleden als belangrijke succesfactoren. Veel staat of valt met de inzet van deze personen.
Sindsdien is hard gewerkt aan verbeteringen. Zo is de samenwerking met Cordaan, die is gecontracteerd om op indicatie (ambulante begeleiding via de Wmo) persoonlijke begeleiding te bieden als Zorg In Natura (ZIN), geïntensiveerd. Dit heeft geleid tot unieke persoonlijke begeleiding: zes dagen per week, 80 uur begeleiding tijdens kantooruren. Dit is uitzonderlijk, omdat mensen vaak slechts eens per week of twee weken een uurtje begeleiding krijgen. Terwijl begeleiding echt nodig is. Deze groep kan nu eenmaal ontregeld raken en hebben structureel begeleiding op meerdere leefdomeinen nodig.
Een andere succesfactor is de warme, huiselijke gemeenschappelijke ruimte, ingericht met behulp van fondsen (verworven via subsidiegezocht.nl). De manier waarop dit met bewoners samen is ingericht, is wel echt een sleutelfactor. Via tekeningen van een bewoner en nieuwsbrieven werden alle bewoners meegenomen in de plannen waarop iedereen kon reageren en meedenken. De gezamenlijke beslissingen over de inrichting hebben ervoor gezorgd dat iedereen zich thuis voelt en betrokken blijft.
Werkzame principes voor woonvoorziening
Hechte community: de woongemeenschap functioneert als een hechte groep, het is een community. Sociale activiteiten, zoals gezamenlijk koken, sport en creatieve workshops, versterken de samenhang. Dit was niet zo vanaf het begin, maar is geleidelijk verder uitgebouwd.
Betrokkenheid van familie: familieleden spelen een actieve rol in het begeleiden van activiteiten, wat een andere dynamiek biedt dan professionele begeleiding.
Moreel beraad en beleidsdagen: regelmatige bijeenkomsten over normen en waarden voor het samenleven versterken het onderlinge begrip en bevorderen een positieve leefomgeving.
Impact: betere kwaliteit van leven
De woonvoorziening blijkt een succes in het bevorderen van herstel en sociale interactie. Waar familieleden van nieuwe bewoners vaak denken dat deze weinig contact maken, gebeurt juist het tegenovergestelde: bewoners worden spraakzamer en bouwen vriendschappen op.
De hechte community zorgt ervoor dat bewoners minder vaak ontregelen doordat problemen snel worden herkend en aangepakt. Dankzij het wederzijds begrip, tolerantie en de bekendheid met elkaars triggers kunnen bewoners, naasten en begeleiding direct ingrijpen, waar nodig dezelfde dag. Dit natuurlijke systeem van preventie maakt formele hulpmiddelen binnen de woonvoorziening zoals crisiskaarten overbodig, wat bijdraagt aan een stabielere leefomgeving en een betere kwaliteit van leven voor de bewoners.
Het is deze woonvoorziening gelukt om een betere kwaliteit van leven te realiseren. Zo is het aantal opnames in psychiatrische ziekenhuizen gemiddeld maar 1 à 2 per jaar en zijn er ook jaren geweest met 0 opnames. Dat is heel weinig op zo’n populatie. Het is aannemelijk dat dit zich ook terugbetaalt door minder kosten en minder zorg die nodig is. Mogelijk gaat er een onderzoek worden uitgevoerd door het Ben Sajetcentrum naar de (onder andere kwantitatieve) effecten.
Knelpunten
Wat zijn obstakels om zulke woonconcepten zoals Kraaipan Oase te realiseren?
Tekort aan woningen: woningcorporaties geven vaak de voorkeur aan samenwerking met zorginstellingen boven organisaties die woningen in zelfbeheer ontwikkelen.
Specifieke eisen: het woonconcept vereist bepaalde voorzieningen, zoals geschikte woningen en een gemeenschappelijke ruimte. Daarom is het van groot belang om ver van tevoren in gesprek te gaan met woningbouwcorporaties.
Beeldvorming en stigma: er is vaak een negatieve perceptie rond de doelgroep, met zorgen over incidenten, ondanks dat onderzoek dit niet ondersteunt.
Menskracht en organisatie: realisatie en exploitatie vragen veel inzet. Er is nu een stabiel begeleidingsteam en bewoner-inzet, maar dit vergt voortdurende ondersteuning
(Financiële) ruimte voor community coördinatie door bewoners: een belangrijk principe waarbij bewoners zijn vertegenwoordigd vanuit het principe ‘van, voor en door’. De community coördinator (bewoner Bart) en een community ondersteuner (ervaringsdeskundige) worden mogelijk gemaakt via een gemeentelijke subsidie.
Financiering: bestuur heeft jaarlijks moeite om de kosten te dekken, ondanks gemeentelijke steun. De financiële borging van een dekkende business case is daarom een belangrijk aandachtspunt.
Uitbreiden concept
Het concept van de Kraaipan Oase heeft zich bewezen en biedt kansen voor uitbreiding in Nederland door anderen. Hoe kan een dergelijk initiatief ook door anderen in het land worden gekopieerd? Initiatiefnemers zijn overigens welkom om aan te sluiten bij Caring Communities.
Bij een woonvoorziening in zelfbeheer is het een must dat je naasten en waar mogelijk ook bewoners hebt met kennis en kunde van hoe je dit bestuurt. Daarnaast moet het je ook gegund worden. Daarvoor zijn de relaties met de samenwerkingspartners noodzakelijk zoals gemeente, woningcoöperatie en zorginstelling. Woningtoewijzing is natuurlijk cruciaal en dat kost tijd in gesprekken met coöperatie en gemeente. Een nalatenschap in de vorm van een geschikt pand of een projectontwikkelaar die bereid is een dergelijk voorziening te ontwikkelen, is natuurlijk ook meer dan welkom.
Wat de Kraaipan Oase verder heeft geholpen, is het rapport ‘Van Beschermd Wonen naar Beschermd Thuis’ van de commissie Dannenberg in 2015. Door dit advies over de toekomst van Beschermd Wonen ontstond er meer ruimte voor ambulantisering.
Randvoorwaarden voor succes van een woonvoorziening
Indicatie voor woonbegeleiding: een officiële indicatie en een behandelaar zijn essentieel voor de benodigde zorg en begeleiding.
Bewuste keuze voor community: bewoners moeten bewust kiezen voor het leven in een community, wat betrokkenheid en inzet vereist.
Betrokkenheid van naasten: actieve participatie van naasten is belangrijk voor een sterke en ondersteunende gemeenschap.
Wederkerigheid: wonen in een woonvoorziening vraagt om een balans van geven en nemen; bewoners moeten bereid en in staat zijn om hierin te participeren.
Hoe verder?
Mirjam benadrukt dat veel bewoners na een aantal jaar in de woonvoorziening merkbaar vooruitgang boeken in hun herstel, vaak tegen de verwachtingen van naasten in. Dit maakt het cruciaal om uitstroommogelijkheden te creëren. Daarom zijn er nu gesprekken met woningcorporaties om uitstroomwoningen te realiseren, waarbij het huurcontract volledig op naam van de bewoner komt te staan. Het is wel essentieel dat de corporatie dan een nieuwe woning beschikbaar stelt voor de woonvoorziening, gezien de groeiende behoefte en om minimaal over hetzelfde aantal woningen te kunnen beschikken.
Stichting Caring Communities zet hun missie voort om het succesvolle community-concept verder uit te rollen. Samen met bewoners en, indien mogelijk, familie, ontwikkelen ze de woonvoorziening. Vandaag geven ze het startschot voor een nieuwe woonvoorziening in Amsterdam-Noord, geïnspireerd op de Kraaipan Oase. Dit feestelijke moment markeert de oplevering van 23 woningen in het gebouw en 7 woningen in de wijk.
Meer weten?
Wil je verder praten naar aanleiding van dit interview? Neem dan contact op met Masha Wight.
