Zo maakt AI jouw gemeente slimmer, sneller én mensgerichter

Wil je weten hoe AI jouw gemeente slimmer, sneller en toekomstbestendig maakt? In dit artikel ontdek je hoe je met AI niet alleen processen optimaliseert en dienstverlening verbetert, maar ook grip krijgt op de ethische, juridische en organisatorische uitdagingen die deze technologie met zich meebrengt.

AI in de gemeente: de balans tussen innovatie en verantwoordelijkheid

Kunstmatige intelligentie (AI) verwijst naar systemen die zelfstandig informatie verwerken, leren van data en op basis daarvan acties uitvoeren om specifieke doelen te bereiken. Dit gaat verder dan simpele algoritmen; AI-systemen passen zich aan en kunnen complexe taken overnemen. De recente opkomst van generatieve AI, zoals ChatGPT en de groei van datagedreven besluitvorming maken AI toegankelijker en krachtiger dan ooit.

AI ontwikkelt zich razendsnel. Ook in het publieke domein. Gemeenten krijgen steeds vaker te maken met algoritmes en generatieve AI: in de dienstverlening, de beleidsvoorbereiding en zelfs in de communicatie met inwoners. De technologie biedt enorme kansen. Van efficiëntere processen tot datagedreven inzichten; juist in een tijd van personeelstekorten en stijgende klantverwachtingen.

Maar de risico’s zijn reëel: AI kan bestaande ongelijkheden versterken en publieke waarden onder druk zetten. Gemeenten staan dus voor een dubbele opgave: benutten waar het kan, begrenzen waar het moet. Daarbij zijn juridische zorgvuldigheid, ethiek en digitale veiligheid onmisbaar, net als AI-geletterdheid binnen de organisatie. Daarom geven we inzicht in wat AI kan betekenen voor gemeenten én hoe je deze technologie verantwoord, strategisch en toekomstbestendig inzet.

AI-toepassingen in de publieke sector

AI-toepassingen binnen de publieke sector groeien snel en zijn allang geen toekomstmuziek meer. In het eerste halfjaar van 2024 zijn er al 266 verschillende toepassingen geïdentificeerd; een groei van ruim 60% ten opzichte van 2021. Gemeenten spelen hierin een sleutelrol. Bijna 40% van deze toepassingen wordt al binnen gemeenten ingezet, met nog eens 17% bij samenwerkingsverbanden. De centrale overheid maakt relatief minder gebruik van AI, met slechts 1,9% van de toepassingen. Ruim een derde van deze AI-projecten is volledig geïmplementeerd, terwijl een vergelijkbaar deel nog in de experimentele fase zit. De overige toepassingen bevinden zich in voorbereiding of hebben een onbekende status (VNG, 2024).

AI wordt vooral ingezet in domeinen als kennisverwerking en archivering, inspectie en handhaving en procesoptimalisatie. Sectoren zoals organisatie- en bedrijfsvoering, transport en mobiliteit, publieke orde en veiligheid lopen hierin voorop (aic4nl, 2024). Voor gemeenten betekent dit dat AI al een belangrijk onderdeel is van het werkveld. Dit biedt volop kansen om processen efficiënter te maken, dienstverlening te verbeteren en beleidsbeslissingen te onderbouwen.

AI-bewustzijn

Gemeenten moeten zich ook bewust zijn van hun rol en verantwoordelijkheid bij het inzetten van AI. Vaak wordt software ingekocht bij externe partijen. Als er fouten optreden door ondoorzichtige algoritmes moet de gemeenten richting hun inwoners verantwoordelijkheid nemen voor de gevolgen van hun inzet.

Dit vraagt om transparantie over hoe AI-systemen werken en hoe ze zich verhouden tot wet- en regelgeving, zoals de Europese AI-verordening. Daarnaast vraagt de inzet van AI om ethisch bewustzijn en zorgvuldige governance binnen gemeenten. Duidelijke afspraken over wie verantwoordelijk is voor welk deel van het AI-proces zijn cruciaal. De Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) ondersteunt gemeenten hierin met maatregelen zoals het niet toepassen van biometrische surveillance (vingerafdrukken, gezichtskenmerken of irissen) en het bijhouden van een algoritmeregister voor transparantie. Naast de rol van gemeenten en de VNG ontwikkelt ook de Rijksoverheid beleid, bijvoorbeeld door haar regels rond AI te verruimen. Hierdoor krijgen ambtenaren meer mogelijkheden om deze technologie verantwoord in te zetten binnen hun werk.

Kortom, AI biedt gemeenten grote kansen, maar vraagt ook om een bewuste, verantwoorde aanpak die publieke waarden als privacy, gelijkheid en transparantie beschermt. Zo kan AI een waardevol instrument worden in het versterken van gemeentelijke dienstverlening en beleid.

Kansen voor gemeenten

AI biedt gemeenten volop kansen om slimmer, sneller en mensgerichter te werken. Denk aan het versnellen van administratieve processen zoals vergunning- of subsidieaanvragen, of het beter voorspellen van maatschappelijke trends via data-analyse, bijvoorbeeld in het sociaal domein of de energietransitie.

Ook in de dienstverlening maakt AI een verschil. Het stelt gemeenten in staat inwoners persoonlijker te benaderen; in begrijpelijke taal, op het juiste moment. Door klantreizen te koppelen aan data-inzichten kun je veelvoorkomende vragen of knelpunten eerder signaleren en proactief oplossen. Denk aan automatische statusupdates of communicatie afgestemd op het stadium van de aanvraag. Zo wordt dienstverlening niet alleen efficiënter, maar vooral ook toegankelijker en mensgerichter.

Voorbeeld uit de praktijk: Gemeente Goes

Een goed voorbeeld van een AI-agent die succesvol wordt ingezet, is de AI Chatbot Guus van de Gemeente Goes. Deze chatbot is ontworpen om inwoners te helpen met hun vragen door gebruik te maken van AI-technologie. De AI Chatbot Guus geeft antwoorden op basis van informatie die is opgevoerd op de webpagina’s van goes.nl of grdebevelanden.nl. Het taalmodel draait op servers in Nederland en Zweden (en zijn nog verder in ontwikkeling), waardoor gegevens niet naar andere landen worden verzonden en uitgebreid beveiligd zijn.

De chatbot analyseert de vragen van gebruikers en formuleert antwoorden met behulp van een vooraf ingestelde kennisbasis en standaard prompts. De gemeente Goes heeft het algoritme van de chatbot beschreven in het landelijke algoritmeregister, wat bijdraagt aan transparantie en vertrouwen. Hoewel de technologie nog in ontwikkeling is en de toepassing nog domein specifiek is, biedt de chatbot al waardevolle ondersteuning bij het beantwoorden van vragen van inwoners en helpt het de gemeente om ervaring op te doen met AI-technologie.

Stappen naar verantwoord gebruik van AI

Voor overheden is een voorbeeldrol weggelegd in het verantwoord toepassen van opkomende technologieën zoals AI. Dit vraagt om een goed toegeruste organisatie met kennis, tools en duidelijke kaders om AI-toepassingen op een zorgvuldige, rechtmatige én ethisch verantwoorde manier te benutten.

Data Protection en governance

Steeds vaker hoor je als ambtenaar de term DPIA langskomen. Dit slaat op de Data Protection Impact Assessment (DPIA). Deze is nodig wanneer je data wil gebruiken voor verbetering van processen. In een DPIA leg je de risico’s vast die de verwerking van persoonsgegevens met zich meebrengt voor de rechten en vrijheden van betrokkenen. Je beschrijft de maatregelen die je neemt om deze risico’s te beperken en aan te tonen dat je voldoet aan de Algemene Verordening Gegevensbescherming (AVG). Nu heeft de rijksoverheid ook de AI-Impact-assessment (AIIA) geïntroduceerd. Het gaat in op dezelfde onderwerpen als de DPIA, maar dan specifiek voor de AI-toepassing. Hier komen aspecten bij kijken als de impact van jouw voorgenomen AI-toepassing op grondrechten van burgers en het milieu. De AIIA is (nog) niet verplicht, maar een aanbevolen instrument aanvullend op de DPIA. Naast het assessment is het invoeren van een zorgvuldige governance essentieel: duidelijkheid over wie waarvoor verantwoordelijk is binnen de organisatie vormt de basis voor een veilige en toekomstbestendige inzet van AI.

Om AI op een verantwoorde manier in te zetten, is het belangrijk dat gemeenten meer doen dan alleen de techniek begrijpen. Het begint bij het waarborgen van privacy en gegevensbescherming. Transparantie over datagebruik moet al in het ontwerp verankerd zijn. Privacy by design is geen luxe, maar noodzaak.

AI-geletterdheid

Verantwoord gebruik vraagt zowel aan de ‘voorkant’ als aan de ‘achterkant’ maatregelen. Aan de ‘voorkant’, de gebruikerskant, ligt een taak om AI-geletterd zo goed mogelijk te waarborgen. AI-geletterdheid houdt in dat gebruikers, zoals personeel en inwoners, de juiste vaardigheden, kennis en begrip hebben om AI-systemen op een verantwoorde manier in te zetten. Dit is essentieel voor het versterken van maatschappelijke weerbaarheid in de omgang met algoritmes en AI (autoriteit persoonsgegevens, 2025). Aan de ‘achterkant’, de beheerkant, is inzichtelijkheid en toetsbaarheid van de AI-toepassing zeer belangrijk. Je wilt weten welke antwoorden een AI-toepassing geeft of welke bewerkingen het doet om steekproeven te kunnen uitvoeren op de correctheid ervan. Door de AI-toepassing duidelijke bronvermelding te laten doen of korte logs te laten schrijven zorg je voor transparantie voor zowel het beheer als de gebruiker.

Verantwoord AI-gebruik eindigt niet na implementatie. Het vraagt om continue monitoring en evaluatie. Houd systemen structureel tegen het licht op bias, effectiviteit en rechtmatigheid en stel bij waar nodig. Ook systemen die ‘goed lijken te draaien’ verdienen herbeoordeling. Houd ook de AI Act en andere Europese kaders in de gaten. Zo voorkom je verrassingen en werk je aan een toekomstbestendige digitale overheid.

Ondersteuning bij het verantwoord inzetten van AI

Zoals aangegeven biedt AI in de snel veranderende wereld van technologie gemeenten ongekende mogelijkheden om hun dienstverlening te verbeteren en efficiënter te werken. Het vereist bestuurlijke regie, organisatieontwikkeling en een doordachte veranderaanpak. Morgens ondersteunt gemeenten bij het verantwoord inzetten van AI door te begeleiden bij het verkennen, experimenteren en verankeren van AI-toepassingen die aansluiten op de maatschappelijke opgaven. Maar hoe kunnen gemeenten AI op een verantwoorde en strategische manier integreren? Hieronder laten we zien hoe we een gestructureerde aanpak bieden in drie stappen: verkennen, experimenteren en verankeren.

AI-aanpak: van scan tot implementatie

Driestappenplan voor het integreren van AI in een organisatie:

1. Verkennen van het AI-Potentieel: inspiratiesessies en marktverkenning leiden tot een AI business case en readiness scan.
2. AI Experimenteren: AI-verbeterplannen en pilots testen en evalueren AI-oplossingen.
3. AI-Verankering in de klantorganisatie: succesvolle pilots worden opgeschaald en geïmplementeerd met strategieherijking.

Stap 1: AI Readiness Scan

Voordat je aan de slag gaat met AI, is het belangrijk om te weten waar je als organisatie staat in jouw AI-volwassenheid. Is jouw gemeente klaar om AI te implementeren? Is de informatie zo vastgelegd dat je het makkelijk kunt gebruiken? Is er expertise, IT en governance aanwezig voor het beheer van AI? Is er kennis aanwezig van data privacy, security en ethiek? Morgens helpt bij het bepalen van jullie AI-readiness.

Daarnaast kijken we welke AI-oplossingen in de markt beschikbaar zijn. Wat zijn de mogelijkheden van AI? Willen we bouwen of inkopen? En hoe zetten andere gemeentes AI al succesvol in? Aan de hand van de antwoorden op deze vragen zetten we een business case op met de verwachtte kosten en kostenbesparing. We kijken goed welke risico’s we daarbij zien en welke niet-financiële baten er zijn. Kortom: we zetten alles op een rijtje om een gedegen besluit te nemen over het vervolg.

Stap 2: Experimenteren

Is de business case akkoord? Dan gaan we aan de slag met het eerste experiment. Misschien zit dit in de hoek van kennisdeling, automatisering of communicatie. Wat het ook is, we maken inzichtelijk welke acties nodig zijn om de gewenste AI-oplossing toe te passen en werken deze uit in een plan. Vervolgens worden pilots uitgevoerd om deze oplossingen te testen en te evalueren. Deze experimenten helpen bij het identificeren van de meest effectieve en efficiënte AI-oplossingen voor de organisatie. Door klein te beginnen en snel te leren, kunnen we waardevolle inzichten opdoen en de basis leggen voor grootschalige implementatie.

Stap 3: AI verankeren in de klantorganisatie

De laatste stap is het verankeren van AI in de organisatie. Dit omvat het opschalen van succesvolle pilots en het ontwikkelen van een gedetailleerd plan voor de grootschalige implementatie van AI-oplossingen. De strategie wordt herzien en aangepast op basis van de resultaten van de pilots, zodat de AI-oplossingen naadloos integreren in de bestaande bedrijfsprocessen en -strategieën. Dit proces omvat ook het trainen van medewerkers, het aanpassen van processen en systemen, en het waarborgen van continue monitoring en verbetering van de AI-oplossingen.

Benieuwd wat AI concreet voor jouw gemeente kan betekenen?

AI biedt gemeenten grote kansen: van snellere dienstverlening tot betere beleidskeuzes en meer gepersonaliseerde communicatie met inwoners. Tegelijkertijd vraagt het om zorgvuldigheid, duidelijke governance en ethisch bewustzijn. Wij geloven dat gemeenten nú moeten starten met het verkennen van AI, op een manier die past bij hun maatschappelijke rol en publieke waarden. Begin klein, leer snel en blijf mensgericht sturen.