Actueel / Overheid
“Er is geen vraagstuk waar de overheid alleen over gaat”
Commissaris van de Koning Han Polman over de overheid van Morgen
Mark Elstgeest en Evelien Boeije gingen in gesprek over de overheid van Morgen met Han Polman, Commissaris van de Koning in de provincie Zeeland en voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur.
Wat zijn de belangrijkste ontwikkelingen en wat betekenen die voor het gesprek van de overheid met de burger? Volgens Han Polman is de meest belangrijke ontwikkeling het besef bij de overheid dat zij nooit alleen over maatschappelijke vraagstukken gaat. Dat vraagt om samenwerking met andere partijen, de bereidheid om de eigen rol ter discussie te stellen en het goed gebruiken van alle informatie die voorhanden is.
De overheid van Morgen
Dit interview maakt deel uit van een serie gesprekken met bestuurders en andere gezichtsbepalende personen binnen de publieke sector over de overheid van Morgen. Hierbij kijken we zowel naar ontwikkelingen in de sector voor de komende vijf jaar als naar de situatie van vandaag, om vervolgens te bepalen wat er nodig is om van vandaag naar morgen te bewegen.
Wat zijn belangrijke ontwikkelingen voor de overheid van Morgen?
Belangrijkste maatschappelijke vraagstukken
“De overheid houdt zich bezig met de belangrijkste maatschappelijke vraagstukken. Er is alleen geen enkel vraagstuk meer waar je als overheid alleen over gaat. Als overheid moet je daarom agenderen wat het vraagstuk is en beseffen dat je daar niet alleen sturing aan kunt geven.
Daarnaast moet je als overheid de vraag aan je omgeving stellen welke rol zij van jou verwacht. Die rol kan verschillen in de tijd. Je hebt als overheid extra veel gezag als je je open en soms ook kwetsbaar opstelt, bijvoorbeeld door die vraag naar je rol expliciet te stellen.
Tot slot biedt de informatisering veel kansen. Het gaat dan vooral om de vraag: wat weten wij? Hebben we in beeld waar we het over hebben? Voordat we aanpakken ontwikkelen of opvattingen hebben, moeten we die vraag stellen. We slaan nog te vaak de informatievraag over als we aan de slag gaan.
Inspelen op de ontwikkelingen
Het is voor de overheid lastig om nu al op deze ontwikkelingen in te spelen. Het vraagt aanpassing van zowel de structuren als de processen en de mensen. De huidige structuren zeggen veel over de bevoegdheden en wettelijke mogelijkheden. Daar moeten we rekening mee houden, maar ze moeten ook meebewegen met de ontwikkelingen.
De processen binnen de overheid waarborgen deels de democratische waarden. We moeten kijken hoe we daar mee omgaan en hoe we die waarden vormgeven. De ontwikkelingen vragen dat je goed kijkt wie je op welk moment positioneert, wat je van de mensen vraagt en waar ze energie van krijgen. Mensen kunnen echt het verschil maken.”
“We zitten in een transformatie waarin maatschappelijke vraagstukken steeds vaker door meerdere organisaties, instellingen en ook burgers worden opgepakt.”
Gezamenlijke aanpak maatschappelijke vraagstukken
“We zitten in een transformatie waarin maatschappelijke vraagstukken steeds vaker door meerdere organisaties, instellingen en ook burgers worden opgepakt. Er wordt al door de overheid met deze nieuwe vormen van samenwerking geoefend. Dat gebeurt op lokaal niveau, bijvoorbeeld in het sociale domein.
Daarnaast is het een trend om te besturen met akkoorden. Denk aan de akkoorden op het gebied van klimaat en energie, of in het sociaal domein. Dat geeft aan dat we er niet alleen over gaan, maar wederzijds afhankelijk zijn en elkaar aanspreken op een andere manier van samenwerken. Zo wordt de verantwoording verlegd van verticaal georganiseerde overheden naar meer maatschappelijk georganiseerde overheden.
Goede vraagstukken agenderen
Het is de uitdaging om als overheid niet alleen met financiële verantwoording of met een bevoegdhedenstrijd bezig te zijn. De overheid moet de goede vraagstukken agenderen en met de juiste mensen en organisaties aan tafel zitten.
Daarbij moet zij nadenken welke waarden zij meegeeft in de aanpak van het vraagstuk. Welke waarden vindt de overheid belangrijk om mee te geven aan de burger in de ontwikkelingen op bijvoorbeeld het terrein van veiligheid, sociale zaken, energie en klimaat? Je moet als overheid aan de maatschappij kunnen uitleggen wat je aan het doen bent. Daarvoor zijn die waarden heel belangrijk.”
“Bij het ‘waardengesprek’ hoort ook dat je als overheid vraagt wat de anderen van jou verwachten. Je stelt je eigen rol ter discussie.”
Durf je rol ter discussie te stellen
“Als overheid moet je de vraagstukken goed benoemen en daarin de juiste waarden meegeven. Dat betekent dat je niet altijd direct doet wat de burger wil. De burger is namelijk geen klant. Het is niet ’u vraagt wij draaien’. Daarom moet je als overheid goed bedenken wat je de burger vraagt. Het gesprek met de burger moet ook gaan over de waarden. Dus bijvoorbeeld niet ‘wanneer gaat de burger van het gas af, maar veel meer over ‘in wat voor wereld wil je dat de kleinkinderen opgroeien’. Dat vraagt om het goede gesprek.
Zo is in de ontwikkeling van de kustvisie van de provincie Zeeland met de betrokken organisaties eerst gesproken over de waarden voor de kust. Wat is belangrijk voor de kuststrook over veertig jaar? Er is toen uitgesproken dat het bijvoorbeeld moet gaan om kwaliteit en de daadwerkelijke beleving van de natuur. Zo is de visie ontwikkeld, die vervolgens is omgezet in een ‘waardendocument’ en daarna doorvertaald is naar planologie. Dit voorbeeld laat goed zien hoe zo’n visie ontwikkeld kan worden. Maar het was zeker geen makkelijk proces.
Waardengesprek in dialoog met alle betrokkenen
Dit ‘waardengesprek’ moet je in dialoog met alle betrokkenen doen. Daarbij hoort ook dat je als overheid vraagt wat de anderen van jou verwachten. Je eigen rol ter discussie stellen. De oproep kan dan ook zijn om even niks te doen. Het gesprek over ieders rol is heel erg belangrijk in de vraag of je effectief met elkaar bent. Overheden zitten nog midden in dit leerproces. Als volksvertegenwoordiger word je niet minder belangrijk omdat er allerlei andere organisaties betrokken worden, maar je krijgt wel een andere rol. Dit leerproces heeft tijd nodig.”
Kijk naar mogelijkheden die informatisering biedt
“We moeten ons steeds afvragen of we de informatievoorziening en de digitaliseringsmogelijkheden voldoende benutten. In de informatisering liggen nu heel veel kansen. Er zijn al voorbeelden van overheden die samen met het Centraal Bureau voor de Statistiek en allerlei maatschappelijke organisaties werken aan informatiestructuren. Dat is een eerste stap.
Er is nog zoveel waar we nu nog geen gebruik van maken, ook aan open data en open informatie. We zijn het openbaar bestuur, waarom zouden de data daarvan niet openbaar zijn? We gaan daar echt naartoe, de vraag is alleen hoe snel.
Gebruik maken van data
Het gebruik van data en het actief openbaar maken van data, kunnen bijdragen aan de effectiviteit van het openbaar bestuur. Burgers en organisaties worden dan creatief en gaan de informatie gebruiken en toepassen. Er kunnen nieuwe informatiseringstoepassingen plaatsvinden in bijvoorbeeld de zorg en het onderwijs. De mogelijkheden zijn ongekend.
We staan aan de vooravond van die revolutie. Daarbij komt de vraag hoe je het toezicht op het gebruik goed organiseert, vanuit welke waarden je vindt dat iets wel of niet mag en hoe je dat borgt. Binnen die grenzen zouden alle data in principe open toegankelijk moeten zijn.”
Wat betekent dat voor het gesprek van de overheid met de burger?
Eerst de waarden, dan pas de aanpak
“Als je met de burger over maatschappelijke vraagstukken spreekt, is het belangrijk dat je het gesprek begint over diens waarden. Wat vind je belangrijk? Waarom vind je een beweging aan te bevelen? Wat zit erachter? Vanuit welke waarden ben je betrokken bij een vraagstuk en vanuit welke waarden wil je daaraan bijdragen?
We beginnen vaak te snel met een plan van aanpak: wat zijn de belangen, wie hakt hier de knopen door? Begin met elkaar de dialoog over welke waarden we meegeven als we het hebben over een belangrijk maatschappelijk vraagstuk”.
Grotere betrokkenheid
“Het gaat dan bijvoorbeeld om de vraag hoeveel individuele vrijheid voor de burger gewenst is en hoe groot de individuele en collectieve verantwoordelijkheid daarbij is. Als we het hebben over gelijkwaardigheid, over welke gelijke kansen en mogelijkheden gaat het dan? Als het vraagstuk gaat over voorzieningen of faciliteiten, hoe bereikbaar moeten die zijn en voor wie geldt dat: burgers en/of bedrijven?
Wanneer die waarden duidelijk zijn, blijkt dat er heel veel overeenstemming tot stand kan komen en dat de betrokkenheid in het verdere proces vele malen groter is. Dat biedt kansen, heel veel mogelijkheden en een geweldige energie om als overheden mee aan de slag te gaan.”