Drie succesfactoren voor het realiseren van je coalitieakkoord

De inkt van de coalitieakkoorden is droog. De laatste wethouders zijn geïnstalleerd. Hoog tijd om de uitvoering van het coalitieakkoord ter hand te nemen en flinke stappen vooruit te maken. We analyseerden een aantal akkoorden en stuitten op vier thema’s die bij alle gemeenten terugkomen. Op basis hiervan delen we in dit artikel onze conclusies.

Gemeenten staan voor de volgende vraag: Hoe organiseren we ons werk zodanig, dat we niet alleen de bestuurlijke ambities realiseren, maar dat we ook onze wettelijke taken doelmatig, rechtmatig en efficiënt uitvoeren?

Een belangrijke vraag, maar zeker niet de enige. Gemeenten moeten namelijk transformeren om ook in de toekomst in te spelen op een steeds sneller veranderende omgeving. Denk bijvoorbeeld aan de coronacrisis en de vluchtelingenopvang. De belangrijkste vraag die bij gemeenten speelt is: Hoe worden we als gemeente wendbaarder om beter toegerust te zijn op de toekomstige crisis? Dit blijkt uit onze analyse van de verse coalitieakkoorden. We analyseerden de coalitieakkoorden de gemeenten Amsterdam, Haarlem, Leiderdorp, Zundert en Maashorst. Een goede afspiegeling van de diverse soorten gemeenten die er zijn. Ook gebruiken we de samenvatting die de Vereniging van Nederlandse Gemeenten (VNG) van diverse akkoorden maakten.

Uit onze analyse haalden we vier thema’s die bij veel gemeenten spelen, namelijk: Wendbaarheid, Democratisering en participatie, (Regionale) samenwerking en Excellente dienstverlening.

1. Lage wendbaarheid

Voor alle colleges staat bovenaan dat de gemeente beter ingericht moet zijn om crises en onverwachte gebeurtenissen het hoofd te bieden. In alle akkoorden is dat benoemd als ‘wendbaar inrichten van de organisatie’. De omgeving verwacht dit van gemeenten. Het gaat uiteraard om inwoners en bedrijven, maar ook om de Rijksoverheid die dat verwacht. Zeker ten tijde van maatschappelijke veranderingen. Door de energiecrisis krijgen gemeenten een sleutelrol in de ondersteuning van kwetsbare inwoners door speciale voorzieningen en subsidies.

Hét grote voorbeeld van de afgelopen periode is natuurlijk de pandemie. De coronacrisis heeft een enorme impact gehad op de rol van de gemeente. Dat komt door de rol van gemeenten in de veiligheidsregio’s. Ook valt de GGD onder de directeur Publieke Gezondheidszorg (of vergelijkbaar) van de gemeente. Wij zagen van dichtbij dat gemeenten daar een belangrijke rol hebben, omdat we tijdens de coronapandemie de GGD van Rotterdam-Rijnmond ondersteunden met het opzetten van een crisisorganisatie. Later hebben wij deze met hen doorontwikkeld naar een toekomstbestendige organisatie, met als doel beter in staat te zijn een volgende gezondheidscrisis op te vangen.

2. Verder dalend vertrouwen in de overheid

Het vertrouwen van burgers in de overheid neemt al jaren af. Dit zet door. De opkomst bij de gemeenteraadsverkiezingen, één van de graadmeters van het vertrouwen van burgers in de politiek, bereikte in 2022 opnieuw een dieptepunt. De opkomst was slechts 50,4 procent. Gemeenten onderkennen het belang van het betrekken van inwoners bij het maken en uitvoeren van beleid. In de coalitieakkoorden is ruimschoots aandacht voor de manier waarop de colleges hun inwoners gaan betrekken. Dat is met name gericht op het betrekken van inwoners bij wat er in hun buurt gebeurt. Zo starten de wethouders in Leiderdorp met een spreekuur voor bewoners, waarin zij vragen kunnen stellen over zaken die spelen op hun beleidsterrein. Amsterdam zet na jaren van pilots en experimenten op het gebied van burgerparticipatie in op het borgen van de kennis en ervaring door het verplicht stellen van bewonersparticipatie bij ieder beleidsvoorstel. Ambtenaren worden daarmee verplicht zich meer en beter in de leefwereld te verdiepen en inwoners te betrekken bij hun plannen.

Bij het betrekken van inwoners houden gemeenten vaak rekening met mandaat, impact, tijd en geld. Toch is er veel winst te halen door beter samen te werken. Het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties en de VNG faciliteerden dit de afgelopen jaren met het programma Democratie in Actie. In het programma Lokale Democratie zijn deze ervaringen en kennis gebundeld. Daarnaast ligt het wetsvoorstel ‘Versterking participatie op decentraal niveau’ op dit moment bij de Tweede Kamer ter voorbereiding. Dat voorstel borgt de mogelijkheden en verplichtingen om burgers te betrekken bij wat er speelt in de buurt, met als doel het vertrouwen bij de inwoners (terug) te winnen.

3. Toenemend belang van samenwerken

Er is veel diversiteit onder de 344 gemeenten in Nederland die steeds meer taken krijgen. “Een ideale omvang is er niet voor een gemeente”, beaamde de minister van Binnenlandse Zaken in een debat in de Eerste Kamer naar aanleiding van een gemeentelijke herindeling. Deze herindeling had als reden dat de gemeente in kwestie, Weesp, in 2005 al constateerde de maatschappelijk opgaven niet meer te kunnen vervullen. Een herindeling is uiteraard een laatste redmiddel. Een (intensieve) samenwerking is ook vaak mogelijk. In toenemende mate groeit het belang van samenwerking op allerlei niveaus. Dit geldt voor opgaven zoals het vinden van de juiste mensen in een historisch krappe arbeidsmarkt, het verbeteren van de bereikbaarheid van de regio en het regionaal organiseren van passende hulp voor jeugdigen met multi-problematiek. De ambitie tot samenwerken zien we ook terug in de coalitieakkoorden van de gemeenten die we hebben geanalyseerd. We zien ze tussen gemeenten, maar ook binnen gemeenten en tussen regio’s, bedrijven en (semi)publieke instellingen. Steeds vaker kiezen gemeenten voor gezamenlijk werken aan opgaven. De Regio Deals of City Deals bieden kansen voor gemeenten om in co-creatie met provincies en Rijk grote opgaven aan te pakken.

4. Inwoners verwachten meer excellente dienstverlening

Gemeenten verbeteren hun dienstverlening als middel om zo het vertrouwen van inwoners te herstellen. De wens is om het voor inwoners en bedrijven zo makkelijk mogelijk te maken om zaken te regelen. Hierin valt op dat de gemeenten digitalisering, datagedreven werken, transparant werken en snel werken veelvuldig noemen. In Haarlem voert het college bijvoorbeeld regie op toerisme en verkeer door constante digitale monitoring van verkeersstromen. Communicatie is een cruciaal onderdeel van de dienstverlening. De gemeente Zundert geeft prioriteit aan uitbreiding van de ambtelijke capaciteit op dit gebied. In Rotterdam gaat men radicaal inzetten op het terugbrengen van de menselijke maat in het sociaal domein. Ook dit vraagt om een andere benadering van dienstverlening.

Succesfactoren bij het realiseren van coalitieambities

Hoe belangrijk en vooruitstrevend de ambities van de nieuwe colleges ook zijn, iedereen weet dat papier geduldig is. Daar we hoeven Jan Schaefers beroemde uitspraak uit de jaren ’70 niet meer voor af te stoffen. De afgelopen jaren hebben we gezien dat de werkelijkheid de plannen inhaalt. Als de samenleving dicht gaat vanwege een lockdown er is helemaal geen tijd voor een ruime en zorgvuldige afstemming tussen gemeente en inwoners. Gemeenten hebben in deze situaties een sleutelpositie. Zij zijn bij uitstek in positie voor het signaleren van de problemen als voor het oplossen ervan, vaak samen met organisaties en partijen in het maatschappelijk middenveld. We concluderen dat er drie succesfactoren zijn voor het realiseren van de coalitieakkoorden:

Inwoners zijn betrokken en doen mee in het bedenken en uitvoeren van oplossingen voor opgaven uit hun leefwereld

Neem bijvoorbeeld de ‘Boterhammenman’ in Rotterdam Zuid. Hij smeert dagelijks met vijf vrijwilligers 800 boterhammen, zodat kinderen met een gevulde maag naar school kunnen. Dat komt hun concentratie ten goede en dus hun leerprestaties op school. Dit initiatief is gestart zonder dat de gemeente daar een aanzet voor gaf. Deze man zag een dringende behoefte bij basisschoolleerlingen. Inmiddels zorgt het initiatief ervoor dat veel leerlingen zich kunnen concentreren op school met een gevulde maag. Het is de rol van de gemeente dit te faciliteren en te ondersteunen.

Responsiviteit en oplossingsgerichtheid bij zowel college als raad

Met een immer groeiend aantal partijen in raad en coalities is samenwerking in de gemeenteraad van het grootste belang. Het lijkt haast paradoxaal om tijd te investeren in samenwerking als opgaven zo urgent zijn als honger bij kinderen. Maar alleen door daar tijd in te investeren kun je snelheid houden en aan duurzame oplossingen voor opgaven werken. Dit vraagt samenwerking tussen oppositie en coalitie, en tussen raad en college. De gemeente Zwijndrecht sloot zo een raadsakkoord om deze samenwerking te bestendigen.

Het ambtelijk apparaat is werkelijk wendbaar. De ambtelijke organisatie moet sturen op prioriteiten

Alleen zo kunnen gemeenten de ambities die nu geformuleerd zijn aan het eind van periode halen. Die wendbaarheid dienen gemeenten te vergroten terwijl ‘winkel open blijft’. Dat vraagt van de ambtelijke organisatie een gerichte veranderaanpak. In die aanpak is de balans belangrijk tussen het aanleren van een nieuwe competentie (wendbaarheid) en de dagelijkse gang van zaken (zoals paspoorten en vergunningen). Dat dient vertaald te worden naar een goede aanpak, bestaande uit programma’s om de samenhang te bevorderen en projecten om concrete resultaten te behalen.

Gemeenten zetten grote stappen

Bovenstaande factoren zijn de randvoorwaarden voor succes. Veel gemeenten hebben op deze onderdelen al grote stappen gezet.

Morgens helpt gemeenten bij het zetten van deze stappen mét vooruitgangskracht. We werkten aan interbestuurlijke samenwerking met Regio Deal ZaanIJ. We hielpen de gemeente Heusden de dienstverlening te verbeteren met klantreizen. Ook helpen we de gemeente Rotterdam met de ontwikkeling van een aanpak voor een Zorgakkoord, waarbij we zorgpartijen en Rotterdammers betrekken.