Wat kunnen we leren van online rechtbanken tijdens de coronacrisis?

Wat deden rechtbanken in de hele wereld toen corona uitbrak? Welke alternatieve rechtbanken ontstonden er in allerlei landen? En hoe verder met online rechtbanken, achterstanden en innovatie in de rechtspraak na corona? Richard Susskind onderzocht het en zette het op een rij in de studie “the Future of Courts”. We geven hier een recensie van deze studie, waarbij we ons vooral afvroegen: wat kunnen we er in Nederland van leren?

Impact van COVID-19 op rechtspraak

Toen de coronapandemie uitbrak waren er volgens Susskind verschillende uitdagingen. Rechtbanken in de hele wereld moesten ervoor zorgen dat de dienstverlening op voldoende niveau bleef terwijl de fysieke rechtbanken dicht moesten. Toch liepen de werkvoorraden op, omdat rechtbank minder productie haalden. Maar volgens Susskind speelde er nog een ander probleem: zelfs in de meest geavanceerde rechtssystemen, duren rechtszaken te lang, kosten te veel, en is voor veel rechtzoekenden onbegrijpelijk. Dit probleem was er al en noemt hij het “toegang tot het recht-probleem”.
Dit laatste probleem heeft Susskind al vaker aangekaart, onder meer in zijn boek ‘Online courts and the future of Justice’ (nov 19). Hij stelt daarin de intrigerende vraag: “is court a service or a place”. In het Nederlands maken we natuurlijk al onderscheid tussen de plaats (Rechtbank) en het proces (rechtspraak), maar dat we ermee omgaan als een ‘dienst’, zou ik niet willen zeggen.

Susskind pleit ervoor dat technologie en digitalisering een oplossing gaat vormen voor in ieder geval het derde probleem: de gebrekkige toegang tot het recht. Susskind pleit voor de inzet van technologie om zaken anders te organiseren en zaken mogelijk te maken die daarvoor niet konden. En corona kan dit versnellen, omdat er door de pandemie een nieuw gevoel van urgentie is ontstaan.

Hoe gingen rechtbanken in de wereld om met corona?

Over de hele wereld gingen rechtbanken dicht en verschillende alternatieven ontstonden. Susskind gebruikt hiervoor de verzamelterm ‘Zittingen op afstand’ (remote hearings). Het ging dan om audio zittingen, video zittingen en papieren zittingen. Hij zet de varianten op een rij en evalueert ze. Hierbij maakt hij gebruik van het platform Remote Courts Worldwide, waar hij bij betrokken is. Op deze website delen justitie werkers uit de hele wereld hun ervaringen met alternatieve rechtbanken en nieuwe technieken. Dit platform is voor dit doel opgezet in de coronaperiode, om te voorkomen dat iedereen opnieuw het wiel aan het uitvinden was en om te leren van elkaars ervaringen.

Hoe nu verder met de rechtbanken?

In de studie doet Susskind allerlei aanbevelingen, hoe verder te gaan tijdens en na corona. Hij introduceert hierbij een fasering. Deze fasering begint met evalueren en borgen van de nieuw verworven manier van werken met online rechtbanken. Hij pleit ervoor een groot deel ervan in stand te houden. Maar daarna doet hij een sterk pleidooi om drastisch door te zetten met innovatie. Hij pleit voor nieuwe frontends met nieuwe services, vóór de bestaande rechtbanken (of die nu wel of niet online zijn). Het doel is om opkomende geschillen op te lossen of om te leiden en zo te voorkomen dat de enorme voorraad zaken nog verder oploopt.

Het idee hierachter is dat je je als rechtzoekende voordat je het pad inslaat van het daadwerkelijk beginnen van een officiële rechtszaak, allerlei mogelijkheden krijgt aangeboden, allemaal online, die je helpen. Informatie over je kansen in de rechtszaal, de mogelijkheid tot online geschillen oplossing, mediation, etc. De ervaring leert dat dit soort services ervoor zorgen dat sommige rechtszaken helemaal niet ontstaan. Dit is ook een beweging van oplossen naar preventie.

Belangrijke boodschap voor de strafrechtketen en de rechtspraak

Wat Susskind in zijn studie doet, is het pushen van innovatie. Op meer plekken zien we dat mensen de drastische omverwerping van sectoren of bedrijfstakken door het coronavirus, aangrijpen om te pleiten voor een grote verandering. Een aantal grote problemen waren er al, en de pandemie was de druppel en zorgt voor urgentie. Het is interessant om met name goed te kijken naar zijn pleidooi voor nieuwe, andere online services voor rechtzoekenden die ervoor zorgen dat de rechtspraak echt anders georganiseerd gaat worden. De uitdaging zal zijn of het lukt in deze ongewone tijd hierover na te denken en ermee aan de slag te gaan. Het is immers ook een periode die al met enorme inspanning gepaard gaat om de gewone bedrijfsvoering van rechtbanken op peil te houden met alternatieve manieren van werken. Zijn zoektocht naar innovatie is prikkelend, maar of het haalbaar is, is twijfelachtig.