Actueel / Overheid
Hoe corona aanzet tot vernieuwing binnen de strafrechtketen
“Van stoomlocomotief naar elektrische zweeftrein”
Wat is de impact van corona op het werk van de Reclassering geweest en welke kansen de pandemie biedt voor de Reclassering en de strafrechtketen? Hierover spraken Evelien Boeije en Thijs Molenaar met Johan Bac, algemeen directeur/bestuurder van Reclassering Nederland.
Dit is het tweede interview met bestuurders uit de strafrechtketen. In deze reeks bespreken we de impact van de coronapandemie op henzelf en op de strafrechtketen.
Wat was de impact van corona op de Reclassering?
“Wij doen tussen de 30 en 35 duizend werkstraffen per jaar. Die zijn al vroeg stilgelegd, we vonden het niet verantwoord om mensen te dwingen om te komen. Voor hen is het natuurlijk geen keuze of ze komen, het is gedwongen. Dus in overleg met het ministerie zijn de werkstraffen half maart stilgelegd. Daar was de impact dus het grootst”.
Het beeld ontstond dat de strafrechtketen verlamd was en volledig tot stilstand kwam, maar dat was niet terecht: “We moesten natuurlijk de mensen afbellen, maar we hebben ook veel andere dingen gedaan. Een rode draad die ik zie, is dat heel veel mensen juist keihard hebben gewerkt. Medewerkers zijn aan het werk gegaan door na te denken over vernieuwingen, werkplaatsen te schilderen, maar ook door bij te springen bij ketenpartners, onder andere bij DJI” (Dienst Justitiële Inrichtingen).
Bij adviseurs en toezichthouders was het ook een enorme omslag: “Toezicht moest doorgaan, juist nu. Zij moesten direct een omslag maken in de wijze waarop ze dat deden. Daar moesten nieuwe vormen gevonden worden: digitaal toezicht houden, wandelafspraken, van alles is geprobeerd.”
Blended toezicht
De les die hierin zit, noemt Johan de invoering van ‘blended toezicht’: een combinatie van fysiek en digitaal toezicht: “Onze medewerkers hebben hierin een enorme flexibiliteit laten zien. In het begin moest iedereen wennen. Waar mensen nog steeds moeite mee hebben is, met name met ‘zware cliënten’, dat er via een scherm vaak een inkijk wordt gegeven in je privésituatie. Daar komen dan nieuwe werkvormen uit voort, bijvoorbeeld specifiek de gesprekken geconcentreerd op kantoor doen, één dag in de week. Of via beeldbellen in een neutrale omgeving.”
Reclassering Nederland
Het reclasseringswerk in Nederland wordt uitgevoerd door 3 reclasseringsorganisaties (3RO) Naast Reclassering Nederland zijn dat: Leger des Heils Jeugdbescherming & Reclassering en de Stichting Verslavingsreclassering GGZ (SVG). In totaal werken hier zo’n 3000 mensen. Reclassering Nederland is een onafhankelijke stichting met ca. 2000 medewerkers. De organisatie adviseert rechtbanken en het Openbaar Ministerie over daders en verdachten, zorgt voor begeleiding en controle van mensen die onder toezicht staan en is verantwoordelijk voor de uitvoering van werkstraffen. De reclassering houdt ook toezicht op delinquenten met een enkelband. Verplichte gedragstrainingen worden als bijzondere voorwaarde bij een reclasseringstoezicht opgelegd of ingezet door de reclassering.
Welke lessen heeft corona de strafrechtketen geleerd?
“Naast de directe impact van corona op de medewerkers en cliënten van Reclassering Nederland, is de impact en prijs van de pandemie hoog. Het heeft bijvoorbeeld tot gevolg dat ketenbreed de wachttijden oplopen. Dat geldt voor strafzaken, maar evengoed voor werkstraffen. Het is duidelijk dat corona voor de strafrechtketen een aantal zaken bloot heeft gelegd waarmee aan de slag gegaan moet worden. Dat biedt kansen, voor zowel de ketensamenwerking als de ontwikkeling van digitalisering.”
Samenwerking
Het erkennen van de afhankelijkheid en noodzaak van samenwerking zijn dus belangrijke lessen: “Als je de berg verplaatst van de Politie naar OM en van het OM naar de Reclassering, dan schiet dat niet op. De kunst is om te kijken wat in de keten het effect is als we aan knoppen gaan draaien. Je ziet dat er nu meer urgentie is, ik hoop eerlijk gezegd dat dat blijft. Ik ben directeur strafrechtketen geweest, dus ik weet hoe ingewikkeld het is. Dat loopt niet fout op intenties, maar het is een ingewikkeld systeem. Het is een ecosysteem met allerlei afhankelijkheden, waar niemand de baas is. Daar zitten ook allerlei mooie rechtstatelijke waarborgen onder, zoals de onafhankelijkheid van een rechter. Tegelijkertijd is dat systeem daardoor nauwelijks te sturen. Dat kan alleen als iedereen ervan overtuigd is dat ze het niet in hun eentje kunnen oplossen”.
Digitalisering
Digitalisering noemt Johan de tweede les: “Je ziet dat digitalisering een zorgenkindje in de keten was en is. Met name rondom videozittingen zijn daar enorme stappen in gezet. Rechtspraak investeert, DJI doet dat, wij doen dat ook, dus dat is iets dat niet zomaar weggaat. Dat levert ook nieuwe vragen op: is de kwaliteit van zo’n zitting hetzelfde als een fysieke zitting? Is het voldoende veilig? Onze afhankelijkheden van die systemen nemen toe. Maar daar worden wel stappen in gezet. Dan is het de kunst om dat vast te houden.”
Mobiele Urinecontrole
In een korte periode hebben werkmeesters van de Reclassering de mobiele UC (Urine Controle) ontwikkeld, waarbij zij in een werkstrafbusje langs cliënten thuis gingen om de controle uit te voeren. Een nieuwe werkwijze met als neveneffect dat de werkmeesters bij mensen aan de deur kwamen en een praatje maakten, wat het toezicht verrijkte. Zo brengt het de kolommen van werkstraf, toezicht en advies met elkaar in verbinding. Van oudsher zijn deze kolommen nadrukkelijk gescheiden, deze samenwerking bevordert de integraliteit.
Welke vernieuwing is er in de strafrechtketen nodig om de beweging die corona gecreëerd heeft vast te houden?
“In mijn artikel over de vernieuwing van de strafrechtketen beschrijf ik drie ideeën voor een innovatieve doorstart na de coronacrisis: het bepalen van een passende afdoening door officieren van justitie samen met verdachten en hun advocaat, ruimhartiger gebruikmaken van mediation in het strafrecht en het doorzetten van vormen van digitale rechtspraak. Maar dat is niet genoeg om de strafzaken die nu blijven liggen weg te werken.
Het idee in de politiek en bij het grotere publiek is dat het strafrecht voor een eerste hulp bij ongelukken dient. Dat idee is problematisch, in mijn visie is het strafrecht juist een laatste redmiddel. Stiekem stoppen we toch veel zaken in het strafrecht die daar niet thuis horen. We moeten zeker de machine harder laten draaien om zaken weg te werken, maar we moeten óók de discussie voeren over de fundamentele vraag waar het strafrecht nou écht voor bedoeld is. Dat debat kan nog diepgaander gevoerd worden.”
“Ik wil niet een verbeterde stoomlocomotief, maar een elektrische zweeftrein.”
Het strafrecht gaat uiteindelijk over hele fundamentele dingen: “Dat gaat over lijf en leden, emoties, vergelding, recht doen. We moeten op zoek naar wat werkt, wat een passende straf is. Daarbij moeten we oog hebben voor de wetenschappelijke inzichten die we hebben, die zijn redelijk evident. Er zijn veel categorieën delicten en delinquenten waar passende alternatieven zijn. Dan noem ik enkelbanden, thuisdetentie of gedragstraining. Dat is vele malen effectiever dan een gevangenisstraf.”
Uit corona komen dus een aantal lijnen wat Johan betreft: “Het wegwerken van zaken is nodig. Maar het is niet voldoende. We moeten ook herwaarderen, diep kijken: ‘waar zijn we voor?’. Dit is een check geweest op ons systeem, die laat een aantal dingen zien die we latent al wisten. De machine beter laten draaien is goed, maar tegelijkertijd wil ik niet een verbeterde stoomlocomotief, maar een elektrische zweeftrein hebben. We moeten echt naar een ander concept kijken, met behoud van een aantal rechtstatelijke waarden.”
“Het wegwerken van zaken is nodig. Maar het is niet voldoende.”