Breda gebruikt duurzaamheid om brede welvaart te vergroten

Duurzaamheid is in Breda geen dossier dat ergens op de plank ligt, maar de motor achter hoe de stad groeit en leeft. Van vergroening en warmtenetten tot gedragsverandering en samenwerking met bewoners — de gemeente Breda werkt doelgericht aan een klimaat neutrale stad in 2044. “Ambitieus, maar haalbaar,” zegt Marcel van Nijnatten, Strategisch adviseur Energietransitie. Hij vertelt hoe in zijn gemeente brede welvaart als uitgangspunt wordt genomen, waarom integraliteit de sleutel is, en wat het betekent om van strategie naar straat te bewegen.

Verduurzaming gebeurt niet in beleid

Marcel werkte jarenlang op internationaal niveau aan duurzaamheid. Vanuit die positie zag hij de grote lijnen: beleid, cijfers, doelen. Maar toch wilde hij op lokaal niveau impact maken: “Van veraf zie je de strategie, maar van dichtbij begrijp je pas wat de transitie echt vraagt.” Die overtuiging bracht hem naar de rol van strategisch adviseur voor zijn woonstad Breda. Het beleid rondom duurzaamheid is hier geen doel op zich, maar een manier om de brede welvaart te vergroten. “We zeggen niet: jíj moet verduurzamen”, legt Marcel uit, “maar hoe maken we jouw leven prettiger, gezonder, groener? Dat is een heel andere insteek.”

“Verduurzaming gebeurt niet in beleid, maar bij mensen in hun straat, hun huis, hun gedrag.”  Bewoners zoeken zelf informatie op, isoleren hun woningen en ook bedrijven werken samen om energie te besparen. De verandering wordt steeds aantrekkelijker en normaler voor iedereen. Dat is essentieel. Verduurzaming vraagt immers om een verschuiving: gedrag verandert pas als het nieuwe normaal vanzelfsprekend wordt. “Verandering moet gefaseerd gaan en zowel het individuele als het collectieve voordeel moet erin te zien zijn.”

Marcel vergelijkt het met de manier waarop we zijn gaan kijken naar roken door de jaren heen. “Ooit was roken de norm. Het hoorde bij gezelligheid en ontspanning. Nu weten we meer over de gevolgen, is het nog maar op enkele plekken toegestaan en wordt het steeds vaker als ongewenst gedrag gezien.”

Hieruit blijkt dat door kennis, beleid en verschuivende maatschappelijke normen, bepaald gedrag kan veranderen naar sociaal onwenselijk. Hetzelfde zie je gebeuren bij mobiliteit, vult hij aan. “Nog niet zo lang geleden was rijden op benzine of diesel vanzelfsprekend. Nu zie je dat steeds meer mensen overstappen op elektrisch rijden; niet alleen omdat het beter is voor het milieu, maar ook omdat het op den duur goedkoper en nu al stiller en praktischer wordt. De norm verschuift. Zo zal het ook gaan met verduurzaming. Wij ondersteunen als gemeente hierbij vanuit beleid.”

Groen, gastvrij en grenzeloos

De duurzame koers van Breda is samengevat in drie woorden: groen, gastvrij en grenzeloos. Het vormt de toetssteen voor besluiten. “We willen een stad zijn waar het prettig leven is”, zegt Marcel. “Duurzaamheid is geen doel op zich, maar een middel om een gezonde, leefbare stad te zijn. Nu en over twintig jaar. Brede welvaart is daarbij het sleutelbegrip dat telkens terugkeert. Het houdt in dat niet alleen economische groei telt, maar ook gezondheid, sociale verbondenheid en toegang tot groen voor eenieder. Een concreet doel in Breda is dan ook dat iedere inwoner binnen tweehonderd meter in het groen moet kunnen zijn.

Die fysieke nabijheid van natuur maakt de stad niet alleen klimaatbestendig, maar ook sociaal sterker. Groen biedt immers ruimte voor ontmoeting, ontspanning en gezamenlijke activiteiten, waardoor mensen zich meer verbonden voelen met elkaar en hun omgeving. Dat gemeenschapsgevoel is typerend voor Brabant en Breda en moet behouden blijven. Het is waar die stedelijke energie en dorpse gezelligheid elkaar moeiteloos vinden.”

Naast de duurzame koers is ook de algemene ambitie helder: Breda wil in 2044 klimaatneutraal zijn. Zes jaar eerder dan het landelijke doel. “We hebben dat bewust gedaan”, legt Marcel uit. “Een concreet en ambitieus jaartal dwingt tot handelen. Het geeft richting en energie. Door de gesprekken die we voeren met de verschillende gemeenten weten we ook wat hieraan verbonden is: durven kiezen en als gemeente het voorbeeld geven. We kunnen echter niet alles tegelijk. Door te kiezen geef je focus en vertrouwen. En zodra iets werkt, kun je opschalen.”

Die pragmatische houding, doen wat kan, leren van wat niet lukt, past bij de cultuur van de stad. “We zijn geen gemeente die eindeloos praat”, zegt Marcel met een glimlach. “We doen gewoon.”

Toch blijkt in de praktijk dat ambities soms worden afgeremd door factoren buiten de gemeente. Zoals Marcel aangeeft: “Onzekerheid over landelijke wet- en regelgeving, netcongestie en afhankelijkheid van externe factoren (zoals energieprijzen) maken het lastig om doelen te halen.” Juist deze uitdagingen onderstrepen het belang van focus en flexibiliteit: kiezen waar je als gemeente het verschil kunt maken, en bijstellen waar nodig.

Verandering is een oefening in verbeeldingskracht

Voor Marcel is de energietransitie niet alleen een technische of bestuurlijke opgave, maar vooral een oefening in verbeeldingskracht. “Het grappige is”, zegt Marcel, “als je er even afstand van neemt, zie je hoe raar sommige dingen eigenlijk zijn. Stel je voor dat we vandaag zouden besluiten: weet je wat, in plaats van wind en zon, energie die er gewoon ís, gaan we in de aarde boren. We halen daar moeilijk te bereiken fossiele brandstoffen uit, stoppen daar een hoop energie in om ze te winnen, we slaan het op, vervoeren ze, raffineren ze, en daarna verbranden we ze zodat onze auto’s kunnen rijden. En dan komen er allemaal stoffen vrij die we inademen. Slecht voor ons, slecht voor het klimaat en uiteindelijk raakt het ook op. Niemand zou nu zeggen: ja, dat klinkt nou als een top idee.”

Hij lacht kort. “Maar dat was ooit wél onze logica. En dat laat zien: het kan dus anders, we moeten enkel leren om anders te durven denken. We staan echt nog maar aan het begin van een nieuw hoofdstuk; eentje waarin innovatie, gezond verstand en verbeelding samenkomen. De kunst zit in het omdenken.”

Dat omdenken vraagt lef, erkent Marcel. Niet alles ligt vast, en veel moet nog worden uitgevonden. Maar juist die ruimte om te leren maakt de transitie boeiend. “We moeten niet bang zijn om fouten te maken. De energiesector is jong. We kunnen leren van andere sectoren, zoals de landbouw, waar innovatie en gedrag al decennia hand in hand gaan.”

In de landbouwsector zijn innovaties als precisielandbouw en kringloopdenken inmiddels gemeengoed. Boeren experimenteren al jaren met nieuwe technieken, zoals het slim inzetten van data en sensoren om efficiënter te werken en verspilling tegen te gaan. Het durven experimenteren, leren van fouten en samenwerken aan duurzame oplossingen is daar al langer zichtbaar. “Daar kan de energiesector van leren”, vindt Marcel.

De integraliteit groeit

Wat Breda onderscheidt, is dat duurzaamheid niet wordt gezien als één programma, maar als een manier van integraal werken. De thema’s mobiliteit, energie, vergroening en sociale duurzaamheid grijpen steeds meer in elkaar. Marcel noemt het ‘de integratiefase’ van de transitie. “We beginnen steeds meer te sturen als één organisatie”, vertelt hij. “Warmte, elektriciteit en mobiliteit zijn niet langer aparte werelden. Netcongestie bijvoorbeeld is altijd lokaal, dus we moeten ook samen oplossingen vinden, van beleidsmakers tot bewoners. Hoe dat er precies uit gaat zien, is nog lastig. Het blijft een proces van uitproberen, leren en opnieuw doen, met burgerinitiatieven die steeds vaker het nieuwe denken aanwakkeren.

Marcel geeft een voorbeeld: “Stel, een bewoner die driehoog midden in de stad woont wil graag een elektrische auto rijden. Hij vraagt de gemeente of hij bij zijn woning een laadpunt kan laten installeren. Maar de stoep is gemeentelijke grond, er loopt (nog) geen kabelgoot. Je mag ook niet zomaar zelf iets uitgraven en wat gaan de onderburen hiervan zeggen? Dan komen ineens allerlei werelden samen: mobiliteit, energie, openbare ruimte, juridische kaders. Wie denkt er mee? De afdeling verkeer? Duurzaamheid? Of beheer openbare ruimte?

Juist dát is de integratiefase. Het vraagt dat we over onze eigen muren heen kijken en samen zoeken naar wat wél kan. Want verduurzamen doe je niet vanuit één loket, maar met elkaar. Letterlijk op straatniveau.”

Die integrale benadering vraagt ook om bestuurlijke moed. De gemeenteraad stuurt niet alleen op projecten, maar ook op afhankelijkheden: wat betekent een besluit over mobiliteit voor het elektriciteitsnet? Wat betekent een nieuwbouwwijk voor de warmtevraag? “Het gaat niet om losse maatregelen”, aldus Marcel, “maar telkens om het totaalplaatje. We zetten middelen weg, sturen bij, en kijken voortdurend hoe alles in elkaar grijpt.”

Een waarschuwing met een aanpak

We krijgen tijdens ons gesprek ook een duidelijke waarschuwing te horen: energiearmoede en sociale ongelijkheid moeten blijvende aandacht krijgen. Marcel legt uit dat we de sociale component van verduurzaming niet moeten onderschatten. “Wie geld of tijd heeft, weet de weg naar subsidies of isolatiemaatregelen vaak wel eigenhandig te vinden. Maar voor bewoners die elke maand moeten rekenen, ligt verduurzamen minder voor de hand.”

Hij ziet dagelijks hoe ongelijkheid een stille barrière kan vormen. “Als je je zorgen maakt over de energierekening of over hoe je de boodschappen betaalt, dan is isoleren niet het eerste waar je aan denkt en ook niet het tweede. Ook die groep moeten we ondersteunen.”

Daarom werkt Breda samen met corporaties, wijkraden en maatschappelijke organisaties om bewoners met een krapper budget te bereiken. Energiecoaches helpen mensen letterlijk aan de keukentafel, met simpele maatregelen die direct effect hebben. Denk aan tochtstrippen, radiatorfolie, of hulp bij het aanvragen van regelingen. “We willen voorkomen dat duurzaamheid iets wordt voor de happy few.” zegt Marcel.

Dat communicatie daarin een grote rol speelt komt dan ook niet als verrassing. Breda kiest bewust voor een positieve insteek: niet ‘jij moet verduurzamen’, maar ‘hoe vergroten we jouw brede welvaart?’

“Dat perspectief werkt”, zegt Marcel. “Zodra mensen merken dat het niet alleen om geld of techniek gaat, maar om comfort, gezondheid en leefbaarheid, komt er beweging.” Morgens herkent dat beeld bij veel gemeenten: wie duurzaamheid koppelt aan welzijn, wint draagvlak. Het gesprek verschuift van verplichting naar verbinding.

Een belangrijk onderdeel in de concretisering is de Bredase one-stop-shop, een fysiek en digitaal loket waar inwoners terechtkunnen met vragen over isolatie, subsidies en energieadvies.

“Mensen beseffen echt wel dat ze iets moeten doen, maar ze willen vooral weten: wat moet ik doen, en hoe?  Via inloopspreekuren, energiecoaches en de Greenhopper (een mobiele unit die in wijken staat om bewoners te informeren) wordt verduurzaming tastbaar gemaakt. Toch zijn er ook grenzen aan wat de gemeente kan bieden. Technische en juridische beperkingen, zoals het niet mogen adviseren over aannemers, maken het voor bewoners soms lastig om stappen te zetten. “We kunnen het proces zo makkelijk mogelijk maken”, zegt Marcel, “maar sommige keuzes moeten mensen uiteindelijk zelf maken.”

De aanpak werpt vruchten af

Steeds meer bewoners weten de weg te vinden naar hulp, subsidies en concrete maatregelen. En dat is nodig: Breda telt maar liefst tachtig wijken die de komende jaren allemaal een eigen energieaanpak krijgen. Sommige buurten zijn geschikt voor een warmtenet. Andere gaan richting all-electric, waarbij een wijk volledig overstapt op elektriciteit voor verwarming, koken en warm water, en geen gebruik meer maakt van aardgas. Weer andere combineren maatregelen stap voor stap. In elke wijk ligt de nadruk anders; op techniek, gedrag, of samenwerking. “Er is dan ook geen one size fits all”, legt Marcel uit. “Wat in de binnenstad werkt, werkt niet per se in een jaren ’70-wijk. Daarom kijken we per buurt: wat past hier, wie moeten we erbij betrekken, en wat kunnen bewoners zelf doen? Zo bouwen we de transitie letterlijk wijk voor wijk op.”

Doorgeven en vooruitkijken

De lessen uit Breda zijn waardevol voor elke gemeente die werk wil maken van duurzaamheid. Integraliteit blijkt de sleutel: energie, mobiliteit, vergroening en sociale vraagstukken zijn onlosmakelijk verbonden. Brede welvaart is het kompas, participatie het fundament, en lef de motor achter vernieuwing. “We kunnen ontzettend veel van elkaar leren”, zegt Marcel. “Of je nu groot of klein bent, elke stap telt. Het gaat erom dat je blijft bewegen, blijft experimenteren en samenwerkt over grenzen heen.”

Breda laat zien dat de energietransitie niet begint bij beleid, maar bij doen. Door te kiezen voor een aanpak die aansluit bij de wijk, door bewoners te ondersteunen en door ruimte te geven aan innovatie en omdenken, groeit de transitie letterlijk van straat tot stad. De uitdagingen zijn er, van energiearmoede tot netcongestie, maar juist door samen te werken en te leren van wat wel én niet lukt, komt brede welvaart  voor iedereen een stapje dichterbij.

Zo bewijst Breda dat duurzaamheid geen papieren plan is, maar een manier van samenleven. Groen, gastvrij en grenzeloos: het zijn niet alleen woorden, maar een uitnodiging aan elke gemeente om de transitie samen vorm te geven. Want uiteindelijk geldt: verduurzamen doe je niet alleen, maar met elkaar.