De urgentie van preventie

“Als je mensen maar vaak genoeg screent, vind je altijd wel iets. Maar moeten we dat eigenlijk wel willen?” Die vraag stelt Rob Riesmeijer, hoofd Centrum Regie op Preventieprogramma’s en Opschaling (RPO) bij het RIVM, zichzelf en zijn collega’s regelmatig. In een openhartig gesprek deelt hij zijn visie op de toekomst van bevolkingsonderzoek, de dilemma’s van vandaag en de kansen die technologie biedt voor morgen.

De kracht en keerzijde van screening

Bevolkingsonderzoek is een krachtig instrument om ziekten vroegtijdig op te sporen en daarmee sterfte te voorkomen. “We nodigen mensen uit voor een screening en kijken of er iets aan de hand is, zodat we vroegtijdig kunnen ingrijpen als dat nodig is”, vertelt Riesmeijer. Maar hij benadrukt ook de keerzijde: fout-positieve uitslagen, onnodige ongerustheid en nevenbevindingen. “Er kan steeds meer worden onderzocht en de maatschappelijke druk om meer te doen is groot, maar elke keer is de vraag: wat is zinvol en weegt de gezondheidswinst op tegen de nadelen? Dat is voor elk bevolkingsonderzoek steeds een complexe afweging.”

Riesmeijer licht deze afweging toe met een actueel voorbeeld: “Met de uitbreiding van de borstkankerscreening met een MRI-scan sporen we meer ziekten op. Tegelijkertijd kan een scan ook zaken blootleggen die de burger onnodig ongerust maken en druk op de zorg verhogen. Tel daarbij de aanvullende kosten op en het tekort aan personeel die de scan kan maken en aflezen en je begrijpt de complexiteit.”

Samenwerking in een complex veld

Het RPO opereert in een omvangrijk speelveld waaronder huisartsen, GGD’en, ziekenhuizen, verloskundigen, laboratoria, Bevolkingsonderzoek Nederland en de Gezondheidsraad. “De burger ziet vooral de uitvoerende partijen, zoals de huisarts die de griepvaccinatie zet en de professional die een mammografie afneemt. Wij werken veelal op de achtergrond. Zo nodigen wij de juiste doelgroep uit en kopen we de vaccinaties landelijk in. Ook zijn we de medisch inhoudelijke adviseur en verzorgen we de publiekscommunicatie”, licht Riesmeijer toe. Samenwerking tussen al die partijen is essentieel, maar vraagt ook om heldere keuzes en een langetermijnvisie.

Bevolkingsonderzoek van morgen: maatwerk gericht op het individu

De samenleving is sterk veranderd sinds de invoering van het eerste bevolkingsonderzoek naar baarmoederhalskanker in 1976. De toenemende vergrijzing, onuitputtelijke technologische mogelijkheden, verdere individualisering en groeiende aandacht voor structurele sociaaleconomische ongelijkheid: al deze ontwikkelingen hebben effect op de bevolkingsonderzoeken van de toekomst.

Het tekort aan medisch apparatuur en personeel om alle foto’s te kunnen maken zijn slechts enkele voorbeelden van de noodzaak om te veranderen. “Het geluid is wel een beetje: méér vaccinaties, méér screening, méér preventie. Maar de vraag is waar we het personeel vandaan gaan halen om het allemaal te kunnen uitvoeren.”

Riesmeijer gelooft in maatwerk: “Idealiter maak je per persoon een individueel risicoprofiel en stem je het aanbod daarop af. Dat vraagt om maatwerk, een andere organisatie van de uitvoering en gerichte communicatie- en uitnodigingsstrategieën. Maar daar zijn we echt nog lang niet.”

AI-technologie en digitalisering als motor voor verandering

Wat is er dan al wel mogelijk? Rob Riesmeijer noemt een aantal innovatieve ontwikkelingen waar zijn team aan werkt:

AI in borstkankerscreening

“We zijn bezig met een pilot binnen de borstkankerscreening waarbij AI de beoordeling van röntgenfoto’s door de radioloog ondersteunt. We verwachten dat de kwaliteit minstens zo goed zal zijn als nu, en dat we met minder capaciteit meer foto’s kunnen beoordelen. Dit biedt een oplossing voor het tekort aan gespecialiseerde analisten en maakt het screeningsproces efficiënter.”

Automatische beoordeling in baarmoederhalskanker

Ook in de baarmoederhalskanker screening wordt AI ingezet om de beoordeling te ondersteunen. “Dat is superhandig, want de analisten zijn schaars. AI kan hun werk ondersteunen en versnellen”, aldus Riesmeijer.

Toegankelijkheid en communicatie

“We benaderen de burger nu nog vooral met folders en een uitnodigingsbrief, terwijl we weten dat een groot deel van de Nederlandse bevolking daar niet veel mee kan. Mensen hebben nu nog beperkte mogelijkheid om zelf te bepalen op welk moment ze willen deelnemen aan het onderzoek. Verdere digitalisering van het uitnodigingensysteem kan deze drempels wegnemen.”

Weten hoe Morgens kan ondersteunen bij het gebruik van AI-technologie en verdere digitalisering van de zorg? Lees meer over de aanpak van Morgen op het gebied van AI in de publieke sector, klantgerichte dienstverlening en digitale transformatie!

Vertrouwen in de overheid en toegankelijkheid van gegevens

Riesmeijer realiseert zich dat nieuwe technologieën en mogelijkheden ook leiden tot nieuwe risico’s. De recente hack waarbij de persoons- en medische gegevens van honderdduizenden deelnemers werden gestolen, heeft het vertrouwen van de burger geschaad: “De deelname aan het baarmoederhalskankerprogramma liep net weer omhoog en met dit incident zijn we direct weer een aantal jaar terug in de tijd gezet, bijzonder frustrerend!”
Door kritisch te kijken naar de publiekscommunicatie, en de rol van de overheid hierin, kan volgens Riesmeijer het vertrouwen wel worden vergroot: “Zo maken we onze informatiematerialen niet alleen eenvoudiger en cultuursensitiever, maar experimenteren we ook met andere afzenders en communicatiekanalen. Dus ook hier, meer maatwerk afgestemd op de behoeften van het individu.”

De oproep: durf te veranderen!

Riesmeijer ziet dat het huidige systeem van bevolkingsonderzoek en preventie toe is aan vernieuwing. “Het landschap van de uitvoeringsinfrastructuur zou je nooit zo gebouwd hebben als je nu opnieuw zou beginnen. Stabiliteit in beleid en een langetermijnvisie zijn noodzakelijk om echt stappen te zetten.”
Hij sluit af met een duidelijke oproep: “We moeten durven kiezen voor maatwerk, voor technologische innovatie en voor vertrouwen. Alleen dan kunnen we de gezondheidswinst realiseren die bevolkingsonderzoek belooft.”

Meer lezen?

Zie de RIVM publicatie Brede toekomstverkenning screening en vroege opsporing (2024), de Ontwikkelagenda bevolkingsonderzoek (2025) van het Ministerie van VWS en het recent verschenen adviesrapport van de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving met de titel Iedereen bijna ziek; Over de keerzijden van diagnose-expansie (2025).